Βυζαντινοί νερόμυλοι
Το Ρετζίκι αποτελεί τη δημοτική ενότητα Πεύκων του νέου διευρυμένου Δήμου Νεάπολης-Συκών στο βορειοανατολικό άκρο του πολεοδομικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης, από την οποία χωρίζεται με το δάσος του Σέιχ-Σού. Είναι μία από τις λίγες περιοχές που διατηρεί την παλιά τούρκικη ονομασία που πιθανότατα προέρχεται από παράφραση της λέξης Urendjick δηλαδή «Μικρός Παράδεισος». Η περιοχή του Ρετζικίου λειτουργούσε πάντοτε επικουρικά στη μεγάλη πόλη από την ίδρυσή της το 315 π.Χ., προσφέροντας τον φυσικό πλούτο και τις πηγές στη διάθεση των Θεσσαλονικέων. Από τα Ελληνιστικά ακόμη χρόνια η υδροδότηση της Θεσσαλονίκης γινόταν από το Ρετζίκι, κυρίως από τις «Μεγάλες Πηγές». Τα παλαιότερα ευρήματα των «Μεγάλων Πηγών» χρονολογούνται από τα Ρωμαϊκά χρόνια, τον 2ο-3ο αι. μ.Χ., όπου ήδη υπήρχε υδραγωγείο, καλούμενο και «Νέο Ύδωρ». Κατά τη βυζαντινή περίοδο και για χίλια χρόνια περίπου από το 330 μ.Χ. μέχρι το 1430 μ. Χ. που καταλήφθηκε από τους Τούρκους, η Θεσσαλονίκη ήταν η δεύτερη πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά την Κωνσταντινούπολη, τόσο από άποψη πληθυσμού όσο και ως εμπορικό, πνευματικό, βιομηχανικό και πολιτικό κέντρο. Το νερό από τις «Μεγάλες Πηγές» διοχετευόταν με κανάλι σε μια συστοιχία από δέκα νερόμυλους που κατέληγαν στο ρέμα Ξηροπόταμος, το οποίο αναφέρεται σε χάρτη του 1924 ως Valée des Moulins (Κοιλάδα των Μύλων). Λεπτομερή περιγραφή για τους νερόμυλους μας παρέχει η Σιαξαμπάνη-Στεφάνου (2014). Σύμφωνα με την έρευνά της, οι περισσότεροι κατασκευάστηκαν κατά τη Βυζαντινή περίοδο με πολλαπλές μεταγενέστερες επιδιορθώσεις κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο.
Byzantine water mills
Retziki is the municipal unit Pefka of the new enlarged municipality of Neapolis-Sykon, at the northeastern end of the urban complex of Thessaloniki, from which it is separated by the forest of Sheikh-Sou. It is one of the few areas that retains its old Turkish name, which probably derives from a paraphrase of the word Urendjick meaning “Little Paradise”. The area of Regzikio has always functioned as an auxiliary to the great city since its foundation in 315 BC, offering its natural wealth and resources at the disposal of the Thessalonians. Since the Hellenistic period, the water supply of Thessaloniki was provided from Retziki, mainly from the ‘Great Springs’. The oldest findings of the ‘Great Springs’ date back to Roman times, in the 2nd-3rd century AD, when there was already an aqueduct, called ‘New Water’. During the Byzantine period and for about a thousand years from 330 AD until 1430 AD when it was occupied by the Ottomans, Thessaloniki was the second city after Constantinople, both in terms of population and as a commercial, intellectual, industrial and political centre. The water from the ‘Great Springs’ was channeled through a canal to an array of ten watermills that flowed into the Xeropotamos stream, which is referred to on a 1924 map as the Valée des Moulins (Valley of the Mills). A detailed description of the watermills is provided by Siaxabani-Stefanou (2014). According to her research, most of them were built in the Byzantine period with multiple subsequent repairs in the post-Byzantine period. The energy provided by watermills was a great advantage during the Byzantine period.
Βυζαντινοί νερόμυλοι
Η ενέργεια που παρείχαν οι νερόμυλοι ήταν μεγάλο πλεονέκτημα κατά τη βυζαντινή εποχή. Η γεωφυσική θέση της πόλης έδινε τη δυνατότητα να χρησιμοποιηθεί το νερό των πηγών του Χορτιάτη, που έφτανε στο υψηλότερο σημείο της πόλης -στο Επταπύργιο- στη βαριά βιομηχανία, μιας και οι νερόμυλοι με τη δύναμη του νερού άλεθαν τα σιτηρά, συνέθλιβαν καρπούς, κατεργαζόταν υφάσματα, σφυρηλατούσαν μέταλλα. Έτσι άκμασε η μεταξουργία, η βυρσοδεψία, η επεξεργασία χαλκού και σιδήρου κτλ. Το μυλοτόπι του Ρετζικίου αποτελεί σημαντικό τεχνολογικό επίτευγμα του παρελθόντος και μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς. Συνδέεται με το σύνολο των Βυζαντινών νερόμυλων που έχουν ανασκαφεί στην Πολίχνη. Οι δέκα νερόμυλοι στο Ρετζίκι βρίσκονται σε διαφορετικά επίπεδα και χρησιμοποιούσαν το ίδιο νερό από τις πηγές, αποτελώντας έτσι μια μικρογραφία των Ρωμαϊκών νερόμυλων του Bargebal στο Arles της Γαλλίας. Οι τρεις πρώτοι διατάσσονται ο ένας μετά τον άλλον αμέσως μετά τις πηγές, σε επικλινές έδαφος, ενώ οι υπόλοιποι βρίσκονται χαμηλότερα. Ο τελευταίος εντοπίζεται πίσω από το εκκλησάκι της Αγ. Κυριακής, επί της οδού Παπανικολάου, προς τον Ξηροπόταμο και λειτουργούσε μέχρι πρόσφατα.
Byzantine water mills
The geophysical position of the city made it possible to use the water from the springs of Chortiatis, which reached the highest point of the city – the Epitapyrgion – in heavy industry, since the watermills used the power of the water to control grain, crush fruit, process textiles and forge metal. This is how silk making, tanning, copper and iron processing, etc. flourished. The mills of Retziki are an important technological achievement of the past and part of the cultural heritage and are connected with the Byzantine watermills that have been excavated in Polihni. The ten watermills at Retziki are located at different levels and used the same water from the springs, thus constituting a miniature of the Roman watermills of Bargebal in Arles, France. The first three are arranged one after the other immediately after the springs, on sloping ground, while the others are located lower down. The last one is located behind the chapel of St. Kyriaki, on Papanikolaou Street, towards Xeropotamos, and was in operation until recently.
Βυζαντινοί νερόμυλοι
Στους νερόμυλους διακρίνονται η στέρνα ή λεκάνη με το υδατοσταγές κονίαμα όπου συλλεγόταν το νερό, ο προσαγωγός, ο υδατόπυργος (για την κάθετη πτώση των νερών), η μυλόπετρα, και τους ανάλογους εργαστηριακούς και αποθηκευτικούς χώρους. Η θέση της φτερωτής είναι επιχωμένη και δεν είναι πουθενά ορατή. Δεκάδες κομμάτια από μυλόπετρες βρίσκονται είτε εντοιχισμένα στα τοιχώματα των νερόμυλων, από τις διάφορες φάσεις συντήρησης και επιδιόρθωσης που έχουν συντελεστεί, είτε διάσπαρτα στην ευρύτερη περιοχή. Οι μυλόπετρες έχουν χαρακτηριστική όψη καθώς οι πρώτες ύλες που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή τους ήταν ηφαιστίτες ή ψαμμίτες, πετρώματα που δεν υπάρχουν στην ευρύτερη περιοχή και άρα εισαγόμενα.
Αφού το νερό περνούσε επάνω από υδατογέφυρα που βομβαρδίστηκε κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, συνέχιζε τη διαδρομή του προς τη Θεσσαλονίκη παράλληλα προς τον Ξηροπόταμο, από την πλευρά του Σέιχ-Σου, μέσω ενός αγωγού λαξευμένου στο βράχο. Σε πολλά σημεία υπάρχουν υπολείμματα από πήλινους αγωγούς που χρονολογούνται από τα Βυζαντινά χρόνια. Το κανάλι αυτό έφτανε έως έξω από τα τείχη της Θεσσαλονίκης. Εκεί διακλαδιζόταν προς δύο κατευθύνσεις: η μία προς την περιοχή Τσινάρι και η άλλη μέσω του τεκέ των Μεβλεβήδων στο ύψος των οδών Ολυμπιάδος και Κασσάνδρου.
Τα κτίσματα που υπάρχουν σήμερα είναι από το 1918-19 όταν ανακατασκευάστηκαν οι παλαιότερες υδρομαστευτικές στοές. Με την με αριθμό Β1/Φ34/28.736/725/11.7.86 με απόφαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, οι μύλοι κηρύχθηκαν βυζαντινά μνημεία διατηρητέα με στόχο τη διάσωσή τους καθώς για πολλά χρόνια μπαζωνόταν συστηματικά.
[Πηγές: Μέλφος, Βασίλης, «Ο δρόμος του νερού στο Ρετζίκι» https://www.peekpemagazine.gr/article τεύχος 3 (48). Του ίδιου «Ρετζίκι: ο παράδεισος στη βόρεια άκρη της πόλης», parallaxi.gr, 8.10.2017, Κ. Νίγδελη (2016), Δήμος Νεάπολης-Συκεών «Ο μεγάλος Καλλικρατικός Δήμος»]
Byzantine water mills
The watermills include the cistern or basin with the waterproof mortar where the water was collected, the intake, the water tower (for the vertical fall of the water), the millstone, and the corresponding laboratory and storage areas. The location of the impeller is fixed but not visible anywhere. Dozens of pieces of millstone are either embedded in the walls of the watermills, from the various phases of maintenance and repair that have taken place or scattered around the area. The millstones have a distinctive appearance as the raw materials used for their construction were volcanic or sandstone, rocks not to be found in the area and therefore imported.
After passing over a water bridge that was bombed during the First World War, the water continued its route to Thessaloniki parallel to the Xeropotamos, on the side of Sheikh-Sou forest, through a pipeline carved into the rock. In many places there are remains of clay pipes dating back to Byzantine times. This canal reached as far as outside the walls of Thessaloniki. There it branched off in two directions: one to the Tsinari area and the other through the Mevlevides monastery at the height of Olympiad and Kassandrou streets.
The buildings that exist today are from 1918-19 when the older water supply tunnels were reconstructed. With the decision of the Central Archaeological Council (B1/F34/28.736/725/11.7.86), the mills were declared Byzantine monuments preserved with the aim of saving them, as for many years they were systematically bazoned.
[Source: Melfos, Vassilis, “The water road in Regiki” https://www.peekpemagazine.gr/article issue 3 (48). By the same author, “Retziki: the paradise at the northern edge of the city”, parallaxi.gr, 8.10.2017, Nigdeli (2016), Municipality of Neapoli-Sykies “The great Kallikratian Municipality“]
