Κρήνη
Ένας σημαντικός αριθμός από περίτεχνες και όμορφες κρήνες, βρύσες δηλαδή, διαφόρων μεγεθών και τύπων, συναντά κανείς διάσπαρτες στην περιοχή της Άνω Πόλης, του Αγίου Παύλου και των Συκεών. Οι περισσότερες κατασκευάστηκαν κατά την οθωμανική περίοδο, ωστόσο κάποιες χρονολογούνται από τα βυζαντινά χρόνια. Καθώς το νερό αποτελούσε σημείο αναφοράς που συνδέονταν άμεσα με τη θρησκεία τους, οι Οθωμανοί έδωσαν ιδιαίτερη έμφαση στην ανακατασκευή των βυζαντινών κρηνών και την επαναχρησιμοποίησή τους.
Στο νούμερο 3 της οδού Ανθέων στις Συκιές, εντός πάρκινγκ ιδιόκτητης αυλής, κρυμμένη ωστόσο προσιτή, συναντάμε μια από αυτές τις κρήνες της οθωμανικής περιόδου. Πρόκειται για αξιόλογο κτίσμα διπλής όψεως, σήμερα θαμμένο κατά το ήμισυ. Λόγω έλλειψης επιγραφής, είναι άγνωστος ο ιδρυτής της. Βρισκόταν μέσα σε ένα εκτεταμένο μουσουλμανικό νεκροταφείο, το οποίο βρισκόταν ανατολικά του Επταπυργίου. Η κατανάλωση νερού από τις κρήνες σήμαινε για τους Οθωμανούς συγχώρεση στους πεθαμένους τους. Για το λόγο αυτό αρκετές κρήνες πόσιμου νερού βρίσκονται κοντά σε μουσουλμανικούς τάφους. Υπάρχουν φωτογραφίες της κρήνης, οι οποίες τραβήχτηκαν στις αρχές του εικοστού αιώνα. Κάποιες τις βλέπετε εδώ. Η μία δημοσιεύτηκε αρκετά νωρίς από τον Ο. Tafralı. Οι άλλες δύο έγιναν γνωστές από το λεύκωμα των φωτογραφιών του Α. Ζάχου που εξέδωσε το Μουσείο Μπενάκη, με σχόλια στο εποπτικό υλικό του Ν. Μουτσόπουλου. Στην ταύτιση τους βοήθησε μια τέταρτη φωτογραφία που τραβήχτηκε προς τα τέλη του μεσοπολέμου και δημοσιεύτηκε από τον Α. Βακαλόπουλο. Σύμφωνα με τον τελευταίο, εκεί, ανάμεσα σε μουσουλμανικούς τάφους βρισκόταν και η φωτογραφημένη κρήνη, στην οποία σώζονταν θραύσματα μαρμάρων και βυζαντινή επιγραφή. Το κείμενο της κάλυπτε όλη την πρόσθια επιφάνεια μιας μονολιθικής μαρμάρινης υψηλού κόστους βυζαντινής σαρκοφάγου που χρησιμοποιούνταν ως λεκάνη της κρήνης. Συνηθίζονταν να χρησιμοποιούνται υλικά σε δεύτερη χρήση για λόγους οικονομίας. Το 1985, βρέθηκαν τμήματα της σαρκοφάγου στην περιοχή των Μετεώρων, συγκολλήθηκαν και σήμερα εκτίθενται στην αίθουσα 7 του Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με τους επιγραφολόγους, επρόκειτο για επιτάφια επιγραφή σαρκοφάγου του 13ου αιώνα που ανήκε σε κάποιον Θεόδωρο, πρόσωπο της εκκλησιαστικής ιεραρχίας με βαθμό κατώτερο του αρχιεπισκόπου, ο οποίος ενδέχεται να είχε τη διοικητική του έδρα κοντά στο Επταπύργιο ή να ανήκε σε παρακείμενη μοναστική κοινότητα.
Τις δημόσιες κρήνες τις συναντούσες σε κάθε συνοικία, κυρίως δίπλα σε μουσουλμανικά τεμένη (τζαμιά) αλλά και κοντά σε μοναστηριακά συγκροτήματα. Αποτελούσαν μέρη κοινωνικής επαφής και συναναστροφής των κατοίκων της περιοχής αλλά και συχνό τόπο διενέξεων, καθώς πολύς κόσμος συνωστίζονταν για να συλλέξει το απαραίτητο νερό για το νοικοκυριό του. Οι μεγαλύτερες συνδυάζονταν με τον δημόσιο φωτισμό της πόλης. Οι μικρότερες διέθεταν έναν κρουνό και μία ή περισσότερες λεκάνες, οι οποίες εξυπηρετούσαν τόσο τους περαστικούς, όσο και το πότισμα των ζώων. Έπαιρναν νερό είτε κατευθείαν από υπόγειο αγωγό είτε από παρακείμενη πηγή. Η Θεσσαλονίκη υδρευόταν κυρίως από τις πηγές του Χορτιάτη, του Ρετζικίου και της Σταυρούπολης, οι οποίες τροφοδοτούσαν τον πληθυσμό με υγιεινό, πόσιμο νερό. Για δευτερεύουσες ανάγκες, οι πολίτες εξυπηρετούνταν από ιδιωτικά πηγάδια που βρισκόταν στις αυλές ή από δεξαμενές. Για την ανέγερση και συντήρηση των δημόσιων κρηνών, ευθύνη είχαν οι κατά καιρούς διοικητές της πόλης, ενώ τα έξοδα ανέγερσης αναλάμβανε είτε το δημόσιο ταμείο, είτε οργανωμένες κοινωνικές ομάδες είτε ευκατάστατοι ιδιώτες χορηγοί. Καθώς οι κρήνες θεωρούνταν θεάρεστα έργα και απευθύνονταν στο ευρύ κοινό, αποτελούσαν μέσο κοινωνικής προβολής και καταξίωσης των χορηγών που φρόντιζαν ιδιαίτερα την καλλιτεχνική ποιότητα του έργου αλλά και την προβολή του ονόματός τους σε αυτό με σχετικές επιγραφές. Πολλές από τις κρήνες της Θεσσαλονίκης καταστράφηκαν στην μεγάλη πυρκαγιά του 1917, αρκετές έπεσαν θύματα της ανοικοδόμησης, κάποιες λίγες διατηρούνται ακόμη και κάποιες περιμένουν να έρθουν στο φως ή να αναδειχτούν από τους αρχαιολόγους.
*Θερμή παράκληση, για να δείτε την κρήνη, μην εισέρχεστε στον ιδιωτικό χώρο χωρίς την άδεια των ιδιοκτητών. Υπάρχει ελεύθερη πρόσβαση στην πίσω πλευρά της κρήνης από τον ακάλυπτο χώρο όπισθεν της οικοδομής (πρόσβαση από τον χωματόδρομο στα αριστερά).
[Πηγές: Γ. Βελένης (2005), Κρήνες και φιάλες της Θεσσαλονίκης: ταυτίσεις φωτογραφιών, Θεσσαλονικέων πόλις παράρτημα τεύχους 17, Γ. Βελένης, (2011), “Βυζαντινή ενεπίγραφη σαρκοφάγος από τα Χίλια Δένδρα της Θεσσαλονίκης”, Μακεδονικά, 35, 39-62 (doi:https://doi.org/10.12681/makedonika.2)]
Krini (Fountain)
A significant number of elaborate and beautiful fountains of various sizes and types can be found scattered in the area of Ano Polis, Agios Pavlos and Sykes. Most of them were built during the Ottoman period, but some date back to the Byzantine times. As water was a reference point directly linked to their religion, the Ottomans placed particular emphasis on the reconstruction of Byzantine fountains and their reuse.
At number 3, Antheon Street in Sikies, in the parking lot of a privately owned courtyard, hidden yet accessible, we find one of these fountains of the Ottoman period. It is a remarkable double-sided structure, today half buried. Due to the lack of an inscription, its founder is unknown. It was located within an extensive Muslim cemetery, which was situated east of Eptapyrgio. Drinking water from the fountains meant for the Ottomans forgiveness for their dead. For this reason, several drinking water fountains were located near Muslim graves. There are photographs of the fountain (see here above), which were taken at the beginning of the twentieth century. One was published quite early by O. Tafralı. The other two became known from the album of photographs by A. Zachos published by the Benaki Museum, with comments on the supervisor’s material by N. Moutsopoulos. Its identification was aided by a fourth photograph taken towards the end of the interwar period and published by A. Vakalopoulos. According to the latter, there, among Muslim graves, was the photographed fountain, in which fragments of marble and a Byzantine inscription were preserved. Its text covered the entire front surface of a monolithic, high-cost Byzantine marble sarcophagus used as the fountain’s basin. It was customary to use second-hand materials for reasons of economy. In 1985, parts of the sarcophagus were found in the area of Meteora, welded together and they are now exhibited in Room 7 of the Museum of Byzantine Culture in Thessaloniki. According to epigraphologists, it was a 13th-century epitaph on a sarcophagus belonging to a certain Theodore, a person in the ecclesiastical hierarchy of a rank lower than that of an archbishop, who may have had his administrative headquarters near Eptapyrgio or belonged to an adjacent monastic community.
Public fountains were found in every district, mainly next to Muslim mosques (mosques) but also near monastic complexes. They were places of social contact and socialising for the residents of the area, but they were also a frequent place of conflict, as many people gathered together to collect the necessary water for their households. The larger ones were close to the public lighting of the town, The smaller ones had a tap and one or more basins, which served both people and animals. They drew water either directly from an underground pipe or from a spring. The springs of Chortiatis, Retziki and Stavroupolis, supplied the residents of Thessaloniki with healthy, drinkable water. For secondary needs, the citizens were served by private wells located in the courtyards and from cisterns. The city governors had the responsibility for the construction and maintenance of the public fountains, while the cost of construction was borne either by the public treasury, or organized social groups or wealthy private sponsors. As the fountains were considered to be works of God and addressed to the general public, they were a means of social promotion and recognition of the sponsors who took particular care of the artistic quality of the work and the promotion of their name on it with relevant inscriptions. Many of the fountains of Thessaloniki were destroyed in the great fire of 1917, several were demolished due to the reconstruction, a few are still preserved and some are waiting to be brought to light or to be presented by archaeologists.
*We kindly request to anybody who wants to visit the fountain, not to enter the private area without the owners’ permission. There is free access to the back of the fountain from the open space behind the building (accessed from the dirt road on the left).
[Source: G. Velenis (2005), “Fountains and flasks of Thessaloniki: photo identifications”, Thessalonikéon Polis, issue 17 supplement, G. Velenis (2011), “A Buzantin inscribed sarcophagus of Hilia Dendra of Thessaloniki”, Makedonika, 35, 39-62 (doi:https://doi.org/10.12681/makedonika.2)].
